Naturalističko posmatranje je metod posmatranja ponašanja ljudi ili životinja u njihovom prirodnom okruženju. To je vrsta terenskog istraživanja, što znači da istraživači prikupljaju podatke van laboratorijskog ili kliničkog okruženja. Istraživači teže da se uklope u okolinu što je više moguće kako ni na koji način ne bi uticali na prirodno ponašanje učesnika.
Na osnovu pozicije posmatrača, posmatranje može biti participativno i neparticipativno. Participativno posmatranje zahteva da posmatrač bude učesnik posmatrane pojave o kojoj prikuplja podatke. Posmatrač se mora integrisati sa društvenom grupom i učestvovati u njihovim aktivnostima. Ova vrsta posmatranja se koristi iz dva razloga. Prvi razlog je činjenica da su mnoge grupe, kao što su religijske sekte, elite, tajna udruženja, zatvorene i nepristupačne za posmatranje. Dakle, da bi došao do potrebnih podataka, posmatrač mora da postane sastavni deo grupe i da „izgubi“ svoj identitet, odnosno da prikrije svoju ulogu posmatrača. To dovodi do brojnih etičkih i tehničkih problema, koji skoro da dovode u pitanje mogućnost tajnog posmatranja.
Drugi razlog za primenu participativnog posmatranja je to što pomaže da se prevaziđe razlika između posmatranog objekta i dominantnog subjekta, čime se u istraživanje uvodi dijalektička radnja. Posmatranje učesnika revolucioniše odnos posmatrača i posmatranog tako da svi subjekti postaju jedna pojava. Stoga ne čudi što je akciono istraživanje prihvatilo ovu vrstu posmatranja kao bitnu za postizanje ne samo užeg naučnog već i šireg društvenog cilja – promene klasičnog istraživanja. Navedeni etički problemi su u ovom slučaju otklonjeni jer je nastup posmatrača javan. Međutim, i dalje postoje metodičke i tehničke poteškoće, kao što su objektivnost i integrisanje sa grupom, ali ako se zanemari klasični metod istraživanja, onda i ovi problemi nestaju.
Postoji i neparticipativno posmatranje. Neparticipativno posmatranje podrazumeva posmatranje ispitanika bez aktivnog učešća posmatrača. Dakle, posmatrač ulazi u zajednicu ili društveni sistem koji se posmatra, ali ne uključuje se u aktivnosti koje se posmatraju.
Prema broju posmatranih slučajeva razlikuju se pojedinačno i masovno posmatranje. Pojedinačno posmatranje je posmatranje jednog slučaja ili jedne vrste pojave. Sistematično prikupljanje podataka o jednom slučaju dobilo je ime „studija slučaja“. Cilj ovog postupka je da se objasni neka individualna reakcija u sklopu kolektivne situacije i zato se naziva i izrada lične dokumentacije. Ovaj postupak razvio se u poseban nacrt istraživanja. Usko povezano sa posmatranjem pojedinačnih slučajeva je kliničko posmatranje, koje se razvilo u medicini i psihijatriji. To posmatraje ima za cilj uspostavljanje direktnog kontakta između posmatrača i pacijenta, s jedne strane, i dobijanje detaljnih informacija o tome šta utiče na bolest, s druge strane, odnosno koji složeni individualni i društveni faktori izazivaju određeno psihičko stanje pacijenta.
S druge strane, masovno posmatranje ima za predmet posmatranje više slučajeva ili grupa istih ili različitih pojava. Podrazumeva evidentiranje činjenica na brojnim primerima na osnovu kojih se objašnjava struktura pojava, pa i njihov razvoj. Ovaj metod prikupljanja podataka sličan je kreiranju društvenih registara s jedne strane i masovnoj registraciji stanovništva – popisu, s druge strane.
Na osnovu trajanja, posmatranje može biti jednokratno i longitudinalno. Jednokratno posmatranje se primenjuje u određenom trenutku, koji je obično ključan za odvijanje nekog procesa i „snima se“ na sličan način kao što se snima fotografija. Cilj snimka je da se uoči glavni faktor koji određuje dalji razvoj niza radnji njime izazvanih. Svi događaji dinamičkog karaktera se posmatraju na ovaj način jer on omogućava uočavanje bitnih i eliminisanje sporednih karakteristika neke pojave.
Longitudinalno posmatranje se koristi u raznim, kontinuiranim sekvencama procesa sa ciljem da se uoče promene u dužem vremenskom periodu (Slika 3). Društveni procesi traju duže i odvijaju se u dužem vremenskom periodu, pa je ovaj proces posmatranja važan za uočavanje dinamike svih događaja i ose oko koje se oni odvijaju.
