Biografski metod

Metod ličnih dokumenata ili biografski metod je pojam koji se odnosi na skup slabo povezanih, različito imenovanih istraživačkih alata, od narativnih intervjua, preko životnih istorija, životnih priča, usmene istorije, (auto)biografije, biografske interpretativne metode, pripovedanja, do etnografije.

Biografski metod je jedan od kvalitativnih metoda koji se primenjuju u sociološkim istraživanjima. Njegova primena predmet je mnogih rasprava. Iako ima već stečen status samostalnog metoda, mnogi teoretičari ga ipak ne vide kao metod koji bi svojom samostalnom primenom bio dovoljan.

U pitanju je noviji metod za prikupljanje činjenica koji počiva na dve pretpostavke. Prva podrazumeva da čovek kao jedinka kreira društvene pojave i zato je potrebno da poznajemo psihologiju tog čoveka jer njegovo psihičko stanje ne možemo odvojiti od društvenih zbivanja. Druga pretpostavka kaže da se u ličnim (biografskim) dokumentima nalaze izuzetno važne informacije, koje su prikupljene na osnovu iskrenih doživljaja neke pojave, pa samim tim mogu veoma dobro da objasne i život pojedinca i društvene tokove.

Razvoj biografskog metoda vezuje se za Čikašku školu i studiju V. Tomasa i  F. Znanijeckog.  Oni su pisci poznate studije „Poljski seljak u Evropi i Americi”, koja je zasnovana na primeni metode ličnih dokumenata.

Lični dokumenti, po kojima je metod i dobio ime, mogu da se podele u dve grupe. Prva grupa predstavlja ona dokumenta koja pružaju podatke o ličnosti, a mogu se dobiti preko oficijelnih ustanova – formalna dokumenta. To su različite arhive koje prate dešavanja u životu pojedinca – sudske, poreske, policijske i sl. Druga grupa su dokumenta koja pojedinac stvara lično, svojim zapisima. U njima opisuje svoje delovanje u društvenim zbivanjima. Ima više vrsta ovakvih dokumenata:

• pisma ili prepiske sa drugim licima koje su od značaja za ličnost, a učestvovale su u beleženju određenog društvenog zbivanja,
• dnevnici koji se na sistematičniji i detaljniji način bave pojavama i dešavanjima,
• autobiografije koje sadrže životni vek pojedinca i veoma su važne zbog tačnosti i redosleda događaja,
• biografije koje predstavljaju zapise pojedinca o drugim ličnostima,
• memoari, slični autobiografiji, bave se pojedinim zbivanjima značajnim za pojedinca,
• kratke zabeleške i poruke koje se odnose na jedan događaj koji pokušavamo da sačuvamo od zaborava.

Sam postupak metoda ličnih dokumenata predstavlja plansko razvrstavanje materijala i stvaranje kategorija koje se odnose na lični i društveni život pojedinca. Kod razvrstavanja materijala postoji sledeća klasifikacija:

• glavni registar koji sadrži svu prikupljenu dokumentaciju,
• analitički registar koji predstavlja prečišćen glavni registar,
• dnevnički registar koji predstavlja sam zapis naučnika napravljen prilikom pregledanja ličnih dokumenata ispitanika.

Osim ovih registara, mogu se koristiti i pomoćni registri poput finansijskih izveštaja, kao i bibliografija radova koji se odnose na temu istraživanja. Ovako sređeni podaci vode ka određenim koracima u analizi.

Prvi korak u analizi podataka jeste njihovo hronološko sređivanje. Upotreba određenih izvora podataka koji su i sami hronološki poređani olakšava ovaj korak. Zatim, istraživač otkriva odnose između određenih događaja i iskustva ispitanika sa ciljem da se kritički ispita uverljivost priče. Sledeći korak jeste bavljenje pojedinačnim dokumentima i mapiranje karakterističnih tipova ponašanja, društvenih odnosa itd. Ovaj korak analize uključuje primenu sekvencijalne analize.

Kategorije zavise od istraživanih problema, međutim, postoji jedna opšta kategorizacija koja proizilazi iz željenih ciljeva metoda, a to je da se utvrdi veza između ličnih i društvenih situacija pojedinca koji je predmet ispitivanja.

Iako predstavlja celinu, metod ličnih dokumenata (biografski metod) možemo podeliti na nekoliko vrsta. U toj podeli, najvažnija je podela prema rodovima izvorne građe ili podela na metod lične istorije koji se odnosi na formalna dokumenta i metod životne priče, nastao na osnovu zapisa ispitanika.

Pored ove, možemo reći da je od izuzetnog značaja i podela prema vrstama događaja, koji se razlikuju po obimu i značaju, odnosno podela na metod ličnih dokumenata koji se odnose na život ispitanika i metod ličnih dokumenata koji se odnosi samo na pojedina dešavanja. Takođe, postoji podela na metod ličnih dokumenata koji služe za naučne potrebe i metod ličnih dokumenata koji je nezavisan od istih.

Metod ličnih formalnih dokumenata razlikuje se od metoda koji su mu vrlo slični po tome što su ga pisala druga lica, materijal je obrađen preko psihe zapisničara, što dovodi u pitanje pouzdanost. Na drugoj strani je subjektivni zapis koji ostavlja ispitanik. Iako subjektivan, ipak može da se kaže da je u pitanju pravi način istraživanja.

Kada govorimo o metodu koji se odnosi na većinu događaja koji su na neki način obeležili život ispitanika, kažemo da takav metod ima univerzalnije značenje, jer pored važnih događaja iz života ispitanika, ovaj metod otkriva i način na koji se ispitanik formirao kao ličnost, svaku izmenu koja se dešavala tokom tog vremena, promenu stavova i slično.

Kada je u pitanju manji broj događaja, njegov značaj nije u količini dešavanja, već u uticajima koje ta dešavanja imaju na samog ispitanika sa jedne i na konkretno dešavanje, sa druge strane.

Biografski metodi koji su stvoreni za naučne potrebe imaju plan za postizanje ciljeva, odnosno da se ispita kakav je odnos pojedinca prema društvenim pojavama. Na osnovu toga možemo reći da je ovo metod koji daje najbolje rezultate. Međutim, iako je tipičan predmet biografskih istraživanja pojedinac, svoju valjanost ovaj metodološki postupak potvrdio je i primenom u studijama koje su počivale na kolektivnim jedinicama analize.

Uloga istraživača kod biografskog metoda je obrnuta u odnosu na klasična kvalitativna istraživanja: istraživač na početku istraživanja prikuplja iskustvene podatke, čita ili sluša životne priče ljudi, strogo nastojeći da bude nevidljiv i neprimetan, kako ničim ne bi uticao na autentičnost i kvalitet podataka, a potom pomno proučava prikupljenu građu i na osnovu nje rekonstruiše stvarni život.

Osim što unosi izmene u ulogu istraživača u istraživanju, biografski metod unosi izmene i u posmatranje same društvene stvarnosti. Klasično istraživanje nastoji da izvede uzročno-posledični lanac od takozvanih nezavisnih promenljivih ka zavisnim promenljivim, dok biografski metod nastoji da rekonstruiše hronološki lanac događaja i da prouči logiku njihovog dešavanja.

Prednost biografskog metoda je prvenstveno u tome što u obzir uzima i subjektivnu dimenziju događaja ili pojave koja se ispituje. Tu subjektivnu dimenziju iznosi direktno subjekat i na taj način obezbeđuje iskrenost podataka. Međutim, mnogi autori smatraju da preterano isticanje subjektivne dimenzije neke pojave ili događaja predstavlja opasnost za objektivnost i verodostojnost dobijenih rezultata istraživanja. Ovaj problem biografskog metoda rešava se primenom principa komplementarnosti. Taj princip podrazumeva korišćenje različitih izvora podataka koji međusobno podržavaju jedni druge. U slučaju biografskog metoda, u pitanju su institucionalni podaci koji se smatraju objektivnim podacima koji nedostaju ličnim dokumentima.

Prednost koju primena metoda ličnih dokumenata takođe ima jeste to što uvodi temporalnu dimenziju u proces istraživanja, odnosno izvori podataka uglavnom su nastali neposredno nakon događaja koji se ispituje.

Za razliku od ostalih metoda, metod ličnih dokumenata je jedini koji je usmeren na ulogu pojedinca u društvenim procesima. Takođe, objašnjava i uticaj dešavanja na formiranje ličnosti ispitanika, kao i kako on odgovara i na svoje i na probleme društvene sredine.

I na kraju, prednost ovog metoda odnosi se na same izvore iskustvene građe, koje je mnogo lakše kontrolisati nego ostale izvore koji uključuju direktno prisustvo istraživača u procesu prikupljanja podataka.

Možemo reći da biografski podaci imaju više mana nego prednosti, i to najviše zbog svoje subjektivnosti. Prvi problem, odnosno nedostatak je sama dostupnost podataka – mali broj ličnih dokumenata je lako dostupan istraživačima, što ih navodi da raspisuju konkurse za naručivanje biografija, a to onda vodi do sledećeg problema, problema autentičnosti. Ovaj problem se javlja kod izvora koji su nastali u zavisnosti od istraživanja, izvora koji su naručeni, a koji su prikupljeni usmenim putem (narativne biografije). Konkretno, problem ovog tipa izvora podataka jeste stepen u kom je istraživač uticao na formiranje izvora. Rešenje za ovakvu vrstu problema može se naći u što boljoj definiciji teme i ciljeva istraživanja, a zatim i u definisanju što šireg iskustvenog okvira samog istraživanja.

Stvaranje dokumentacije je veoma spor i dugotrajan proces za koji su, pored vremena, potrebna i velika materijalna sredstva. Još jedan problem na koji se može naići u primeni metoda ličnih dokumenata jeste izbor ispitanika. Reprezentativnost rezultata poslednji je problem na koji primena metoda ličnih dokumenata nailazi i odnosi se kako na uzorkovanje tako i na analizu i prezentaciju rezultata.