Utemeljena teorija

Utemeljena teorija je kvalitativni istraživački nacrt u kom istraživač generiše opšte objašnjenje ili teoriju nekog procesa, akcije ili interakcije, zasnovanu na stavovima velikog broja učesnika, odnosno teorija je zasnovana na podacima sa terena, a ne iz literature (Creswell, 2007, str. 62). Uprkos raznovrsnosti prikupljenih podataka, utemeljena teorija polazi od pretpostavke da je moguće otkriti fundamentalne obrasce, odnosno osnovne društvene procese u društvenom životu.

Procedura utemeljene teorije obuhvata sledeće:

• Odluku o tome da li je utemeljena teorija najpogodniji nacrt za proučavanje istraživačkog problema (ne postoji nijedna teorija koja bi objasnila problem ili postoje dostupne teorije, ali su razvijene na uzorcima i populacijama koje nisu od interesa za istraživača);
• prikupljanje podataka, obično pomoću intervjua „jedan na jedan“, od većeg broja pojedinaca koji su direktno iskusili radnju, interakciju ili proces. Mogu se koristiti i drugi oblici prikupljanja podataka, kao što su posmatranje, dokumenti i audiovizuelni materijal;
• analiza podataka, koja ima za cilj formiranje kategorija podataka njihovim segmentiranjem ili grupisanjem iskaza u široke ideje (otvoreno kodiranje) u cilju otkrivanja ključne ideje. Istraživač pažljivo čita i iznova iščitava podatke, razlažući ih na diskretne celine ili ideje. Svaka od ovih celina zatim dobija kod – reč ili kratku frazu koja predstavlja suštinu tog podatka. Otvoreno kodiranje je takođe faza kada počinje konstantno upoređivanje. Kako je svaki podatak kodiran, on se upoređuje sa drugim podacima kodiranim na isti način, a tokom ove faze počinju da se pojavljuju kategorije.
• aksijalno kodiranje – istraživač stalno upoređuje podatke unutar kategorije i međusobno upoređuje kategorije. Istraživač se obično vraća među učesnicike da postavi detaljnija pitanja kako bi razvio ili zasitio model.
• selektivno kodiranje – istraživač ima jasnu predstavu o glavnim kategorijama i njihovom međusobnom odnosu. Istraživač povezuje kategorije, raspravljajući o odnosima između ovih kategorija i osnovne kategorije. Osnovna kategorija predstavlja glavnu temu ili proces koji teorija objašnjava.
• razvoj teorijskog modela, sa kojim se studija može završiti ili koji se može kasnije testirati kako bi se izvršila njegova empirijska verifikacija uz pomoć kvantitativnih podataka i da bi se tvrdilo da li se može generalizovati na uzorak i populaciju.

I induktivni i deduktivni pristup koriste se za razvoj teorije u nacrtu utemeljene teorije jer su koncepti zasnovani na podacima, a hipoteze se testiraju onda kada proizađu iz istraživanja (Field & Morse, 1985, str. 23), ali generisanje teorije je važnije nego njeno testiranje. Koristi se namerni uzorak, odnosno istraživač traži određene subjekte koji će moći dodatno da rasvetle izučavani fenomen. Prilikom traganja za učesnicima, gleda se različitost, a ne sličnost. Prikupljanje podataka odvija se u prirodnom okruženju uečesnika i prvenstveno podrazumeva posmatranje i intervju. Prikupljanje i analiza podataka se odvijaju istovremeno, a novi podaci se konstantno uporedeđuju sa već prikupljenim podacima kroz proces koji se naziva konstantno upoređivanje.

Teorijska zasićenost ili saturacija je ključan koncept u utemeljenoj teoriji. Odnosi se na onaj trenutak kada postaje nemoguće pronaći neki novi uvid ili koncept u podacima, što ukazuje na to da su kategorije dobro razvijene i da je dalje prikupljanje podataka nepotrebno. Dakle, podaci se prikupljaju sve dok se može čuti nešto novo. Ako se određena kategorija više puta ponavlja, znači da je ta kategorija zasićena i obuhvata sve relevantne činjenice.

Primena nacrta utemeljene teorije predstavllja izazov zbog toga što od istraživača zahteva da ostavi po strani što je moguće više teorijske ideje ili pojmove kako bi se omogućilo pojavljivanje analitičke, suštinske teorije. Teško je odrediti kada je dostignuta zasićenost kategorija ili kada je teorija dovoljno detaljna. Jedan od načina da se to osigura je diskriminatorno uzorkovanje, tj. prikupljanje dodatnih informacija od pojedinaca sličnih ljudima koji su inicijalno intervjuisani kako bi se utvrdilo da li se teorija odnosi i na te dodatne učesnike.