Poglavlje 3. NACRTI KVALITATIVNOG ISTRAŽIVANJA

Cilj 1 – Definisati kvalitativni dizajn istraživanja.

Cilj 2 – Objasniti narativni dizajn istraživanja.

Cilj 2 – Objasniti zasnovanu teoriju istraživanja.

Cilj 3 – Dati smernice za korišćenje fenomenološkog dizajna istraživanja.

Cilj 4 – Dati smernice za korišćenje participativnog akcionog istraživanja.

Cilj 5 – Objasniti kako koristiti etnometodologiju.

Cilj 6 – Objasniti osnove istorijskog istraživanja.

Cilj 7 – Dati smernice za korišćenje različitih vrsta studija slučaja.

Dizajn istraživanja je „skup smernica i uputstava koje treba slediti u rešavanju istraživačkog problema“ (Cresvell et al., 2007, str. 238). Definicija podrazumeva da istraživački problem ili istraživačko pitanje informiše izbor dizajna, dok dizajn istraživanja služi kao plan koji će istraživač koristiti u sprovođenju istraživanja i rešavanju problema na način koji će obezbediti maksimalnu validnost nalaza. . Ova pitanja su otvorena i traže stavove koje iznose učesnici studije (Cresvell et al., 2007, str. 238). Dizajn istraživanja utiče na izbor istraživačkih metoda, odnosno strategija koje će se koristiti za sprovođenje plana.

Neki od najčešćih kvalitativnih dizajna istraživanja uključuju: narativno istraživanje, utemeljenu teoriju, fenomenologiju, participativno akciono istraživanje (PAR), etnometodologiju i istorijsku studiju.

Narativno istraživanje je specifična vrsta kvalitativnog nacrta istraživanja u kom se „narativ shvata kao izgovoreni ili pisani tekst koji daje prikaz događaja/radnje ili niza događaja/radnji, hronološki povezanih“ (Czarniawska, 2004, str. 17). Podrazumeva proučavanje jedne ili dve osobe, prikupljanje podataka kroz njihove priče u kojima saopštavaju pojedinačna iskustva, a zatim hronološkio sređivanje značenja iskustava (Creswell et al., 2007, str. 240). Narativi mogu imati usmeravajući teorijski okvir ili perspektivu (npr. feministička teorija).

Prema Kresvelu i saradnicima (Creswell et al., 2007), u istraživačkoj praksi mogu se naći različiti oblici narativnog istraživanja, kao što su:

• biografija – istraživač piše/zapisuje iskustva iz života druge osobe;
• autobiografija – pojedinci koji su subjekti studije pišu/beleže iskustva iz svog života;
• životne istorije – prikazi čitavog života pojedinaca;
• usmene istorije ili priče o ličnom iskustvu – proučavanje nečijih ličnih promišljanja događaja i njihovih uzroka i posledica, prikupljeno od jednog ili više pojedinaca (Plummer, 1983).

Procedura narativnog istraživanja podrazumeva:

• utvrđivanje da li istraživački problem ili pitanje najbolje odgovara narativnoj studiji;
• odabir jedne ili dve osobe od interesa za studiju i njihovo navođenje da ispričaju svoje priče (tekstovi sa terena). Na taj način prikupljaju se sirovi podaci. Tekstovi dobijeni na terenu mogu podrazumevati zapise priča pojedinaca u časopisu ili dnevniku. Istraživač ih može i posmatrati, i voditi beleške na terenu, ili prikupljati pisma koja su im poslali, prikupljati dokumenta o njima, priče o njima od članova porodice, fotografije i sl.;
  • prikupljanje informacija o kontekstu ovih priča (poslovi učesnika, domovi, učesnika, kultura, istorijski konteksti itd.);
  • istraživač analizira priče učesnika tragajući za ključnim elementima i ređa ih u hronološki prikaz. Upravo ova hronologija, sa akcentom na redosled događanja, predstavlja karakterističnu osobinu narativnog istraživanja. Konačna priča može obuhvatiti elemente koji su karakteristični za romane, kao što su vreme, mesto i radnja;
  • saradnju sa učesnicima, tako što će se istraživač aktivno uključiti u istraživanje i pregovarati o značenju priča sa učesnicima kako bi se povećala validnost analize (Creswell & Miller, 2000).

Ove narativne istraživačke procedure i karakteristike čine ovaj nacrt istraživanja izazovnim za korišćenje – potrebno je prikupiti veliku količinu podataka, treba jasno razumeti kontekst života pojedinca, aktivna saradnja sa učesnikom je obavezna, potrebno je oštro oko za otrivanje konkretne priče koja obuhvata iskustva pojedinca u prikupljenom izvornom materijalu, a istraživač mora da razmišlja o sopstvenoj ličnoj i političkoj pozadini, koja utiče na način na koji će predstaviti priče učesnika (Creswell, 2007, str. 57).

Dodatni izvor informacija: https://www.youtube.com/watch?v=zKTH5_k50vM&t=37

Utemeljena teorija je kvalitativni istraživački nacrt u kom istraživač generiše opšte objašnjenje ili teoriju nekog procesa, akcije ili interakcije, zasnovanu na stavovima velikog broja učesnika, odnosno teorija je zasnovana na podacima sa terena, a ne iz literature (Creswell, 2007, str. 62). Uprkos raznovrsnosti prikupljenih podataka, utemeljena teorija polazi od pretpostavke da je moguće otkriti fundamentalne obrasce, odnosno osnovne društvene procese u društvenom životu.

Procedura utemeljene teorije obuhvata sledeće:

• Odluku o tome da li je utemeljena teorija najpogodniji nacrt za proučavanje istraživačkog problema (ne postoji nijedna teorija koja bi objasnila problem ili postoje dostupne teorije, ali su razvijene na uzorcima i populacijama koje nisu od interesa za istraživača);
• prikupljanje podataka, obično pomoću intervjua „jedan na jedan“, od većeg broja pojedinaca koji su direktno iskusili radnju, interakciju ili proces. Mogu se koristiti i drugi oblici prikupljanja podataka, kao što su posmatranje, dokumenti i audiovizuelni materijal;
• analiza podataka, koja ima za cilj formiranje kategorija podataka njihovim segmentiranjem ili grupisanjem iskaza u široke ideje (otvoreno kodiranje) u cilju otkrivanja ključne ideje. Istraživač pažljivo čita i iznova iščitava podatke, razlažući ih na diskretne celine ili ideje. Svaka od ovih celina zatim dobija kod – reč ili kratku frazu koja predstavlja suštinu tog podatka. Otvoreno kodiranje je takođe faza kada počinje konstantno upoređivanje. Kako je svaki podatak kodiran, on se upoređuje sa drugim podacima kodiranim na isti način, a tokom ove faze počinju da se pojavljuju kategorije.
• aksijalno kodiranje – istraživač stalno upoređuje podatke unutar kategorije i međusobno upoređuje kategorije. Istraživač se obično vraća među učesnicike da postavi detaljnija pitanja kako bi razvio ili zasitio model.
• selektivno kodiranje – istraživač ima jasnu predstavu o glavnim kategorijama i njihovom međusobnom odnosu. Istraživač povezuje kategorije, raspravljajući o odnosima između ovih kategorija i osnovne kategorije. Osnovna kategorija predstavlja glavnu temu ili proces koji teorija objašnjava.
• razvoj teorijskog modela, sa kojim se studija može završiti ili koji se može kasnije testirati kako bi se izvršila njegova empirijska verifikacija uz pomoć kvantitativnih podataka i da bi se tvrdilo da li se može generalizovati na uzorak i populaciju.

I induktivni i deduktivni pristup koriste se za razvoj teorije u nacrtu utemeljene teorije jer su koncepti zasnovani na podacima, a hipoteze se testiraju onda kada proizađu iz istraživanja (Field & Morse, 1985, str. 23), ali generisanje teorije je važnije nego njeno testiranje. Koristi se namerni uzorak, odnosno istraživač traži određene subjekte koji će moći dodatno da rasvetle izučavani fenomen. Prilikom traganja za učesnicima, gleda se različitost, a ne sličnost. Prikupljanje podataka odvija se u prirodnom okruženju uečesnika i prvenstveno podrazumeva posmatranje i intervju. Prikupljanje i analiza podataka se odvijaju istovremeno, a novi podaci se konstantno uporedeđuju sa već prikupljenim podacima kroz proces koji se naziva konstantno upoređivanje.

Teorijska zasićenost ili saturacija je ključan koncept u utemeljenoj teoriji. Odnosi se na onaj trenutak kada postaje nemoguće pronaći neki novi uvid ili koncept u podacima, što ukazuje na to da su kategorije dobro razvijene i da je dalje prikupljanje podataka nepotrebno. Dakle, podaci se prikupljaju sve dok se može čuti nešto novo. Ako se određena kategorija više puta ponavlja, znači da je ta kategorija zasićena i obuhvata sve relevantne činjenice.

Primena nacrta utemeljene teorije predstavllja izazov zbog toga što od istraživača zahteva da ostavi po strani što je moguće više teorijske ideje ili pojmove kako bi se omogućilo pojavljivanje analitičke, suštinske teorije. Teško je odrediti kada je dostignuta zasićenost kategorija ili kada je teorija dovoljno detaljna. Jedan od načina da se to osigura je diskriminatorno uzorkovanje, tj. prikupljanje dodatnih informacija od pojedinaca sličnih ljudima koji su inicijalno intervjuisani kako bi se utvrdilo da li se teorija odnosi i na te dodatne učesnike.

Kao i u utemeljenoj teoriji, prikuplja se mišljenje većeg broja učesnika, ali umesto izvođenja teorije na osnovu prikupljenih podataka, fenomenolozi opisuju šta je zajedničko za sve učesnike dok proživljavaju neki fenomen, sa ciljem da njihova iskustva u vezi sa fenomenom svedu na opis univerzalne suštine. Dakle, cilj nije objašnjenje ili analiza, već opis suštine ljudskog iskustva koje oni svakodnevno stiču, što od istraživača zahteva ograđivanje ili, što je moguće više, ostavljanje ličnog iskustva po strani kako bi iz nove perspektive pristupili izučavanom fenomenu (Creswell, 2007, str. 59). Ovaj postupak obuhvata sledeće korake:

• definisanje fenomena;
• istraživači preispituju sopstvena iskustva u vezi sa fenomenom i  utvrđuju šta očekuju da otkriju, a zatim sve ove ideje svesno ostavljaju po strani, ograđujući se na taj način sa ciljem da budu što objektivniji i sagledaju neko iskustvo iz perspektive osobe koja je to iskustvo doživela;
• odabir učesnika koji su iskusili ispitivani fenomen. Preporučuje se intervjuisanje od 5 do 25 osoba;
• prikupljanje podataka, najčešće putem intervjua, a učesnici mogu i da pišu o svojim iskustvima. Prema Mustakasu (Moustakas, 1994), postoje dva široka, opšta pitanja koja se moraju postaviti da bi se sprovelo fenomenološko istraživanje: (1) Kakva su Vaša iskustva u vezi sa fenomenom? (2) Koji konteksti ili koje situacije su posebno uticali na Vaš doživljaj fenomena? Naravno, ova pitanja mogu biti praćena drugim otvorenim pitanjima;
  • analiza podataka – isticanje značajnih izjava, rečenica ili citata, koji pomažu da se iskustvo razume;
  • sažimanje ovih izjava u šire teme, zatim vraćanje na transkripte da bi se teme bliže sagledale;
  • opisivanje suštine iskustva, odnosno zajedničkih iskustava proučavanih pojedinaca (Creswell et al., 2007, str. 255).

„Akciono istraživanje objedinjuje akciju i promišljanje, kao i teoriju i praksu, i učestvovanje sa drugima u potrazi za praktičnim rešenjima za pitanja od gorućeg značaja“ (Bradburi, 2015, str. 1).

Za razliku od drugih kvalitativnih nacrta, glavni cilj participatornog akcionog istraživanja je da dovede do društvenih promena i poboljša kvalitet života u potlačenim i eksploatisanim zajednicama (Stringer, 1999). Jedinstveno obeležje ovog nacta je to što istraživač i članovi zajednice sarađuju na svim nivoima istraživačkog procesa kako bi pomogli u pronalaženju odgovarajućeg rešenja za neki društveni problem koji značajno utiče na zajednicu (Creswell et al., 2007, str. 255).

Participatorno akciono istraživanje je društveni proces u kom istraživač namerno istražuje odnos između pojedinca i drugih ljudi kako bi otkrio kako se individualni odnosi formiraju i menjaju kroz društvenu interakciju. Reč „participatorno“ znači da su ljudi uključeni u ispitivanje sopstvenog razumevanja, veština i vrednosti, a „akcija“ se odnosi na cilj da se život pojedinaca poboljša izučavanjem problema sa kojima se suočavaju.

Ne postoji jasna procedura za sprovođenje ove vrste istraživanja. Zahtev za sprovođenje istraživanja može poteći od članova neke zajednice koji zamole istraživača da im pomogne, a može poteći i od samog istraživača koji je aktivan član zajednice, a zatim istraživač i članovi zajednice uspostavljaju odnos međusobnog uvažavanja i saradnje. Potom otkrivaju i definišu probleme zajednice, razvijaju istraživačka pitanja kojima će se baviti i razmatraju resurse koji su potrebni za rešavanje problema. Zatim se pravi plan istraživanja i prikupljaju podaci. Članovi zajednice su uključeni u analizu podataka i daju preporuke za promene politike, odnosno osmišljava se akcioni plan čija se realizacija kasnije prati (Creswell et al., 2007, str. 258).

ZADATAK 1. Odgledaj snimak i pronađi sedam aktivnosti koje participatorno akciono istraživanje obuhvata?

https://www.youtube.com/watch?v=8ISl7JKQuxw

Etnometodologija predstavlja novi vid istraživanja. Kao što joj i samo ime kaže, ona ima veze sa istraživanjem jednog naroda i karakteristika njegovih društvenih zajednica. Donekle se ovde oseća etnografija, koja predstavlja opisivanje kolektivnih vrednosti jedne zajednice. Etnografija svakako opisuje i ostale bitne delove jedne društvene grupe kao što su oruđe, hrana, umetnost i način života.  Za etnometodologiju su najbitniji stavovi društva i kako oni svoje stavove iznose pomoću jezika. Za razliku od sociologije, koja nema sistem prikupljanja podataka, etnometodologija se trudi da isti izradi.

Etnometodologija se služi činjenicama koje proizilaze iz govora običnog čoveka, čoveka iz naroda. Cilj je da se utvrde stavovi koje pojedinci imaju o svom društvu, koje stiču na osnovu okruženja, njegovog uticaja i međusobne komunikacije. Ljudi imaju predstavu o nečemu, bilo da to samo oni vide, ili prihvataju ili ne prihvataju ono što im se plasira putem raznih medija pa na osnovu toga formiraju mišljenje. Smisao etnometodološkog postupka je da se prikupe činjenice o tome kako pojedinci dolaze do emotivnih predstava o realnosti, odnosno pod kojim društvenim uslovima i u kojim situacijama.

Šta će biti predmet etnometodološkog pristupa određuju ljudi, jer oni određuju šta im je bitno tako što pokazuju emocije. Cilj je osloboditi lična osećanja i predstave, bez obzira na neistomišljenike. Svako treba da ima ličnu predstavu o društvu i ukoliko je kolektivna predstava nepodobna za pojedinca, stavovi se mogu menjati. Ljudi stvaraju društvo, pa ga mogu i menjati.

S obzirom na to da je etnometodologija mlada nauka, postoji podela na osnovu vrsta predstava, a to su ograničena i neograničena etnometodologija, kao i etnometodologija posrednog i neposrednog uticaja.

• ograničena etnometodologija se vezuje za konkretnu grupu i njihove stavove. Ovom metodom se analiziraju odnosi u grupama i načini na koje se ljudi prepoznaju.
• neograničena etnometodologija je ona koja svoju grupu širi i na druge drušvene celine. Ovde se vidi kako pripadnici jedne grupe vrednuju svoju grupu i da li druge grupe prihvataju ili ne.
• etnometodologija neposrednog uticaja se odlikuje ličnim i samostalnim predstavama članova društva ili grupe. Suština je u prepoznavanju srodnosti mišljenja i grupisanju u zajednicu shodno srodnosti.
• suprotno tome, etnometodologiju posrednog uticaja odlikuju uticaji sa strane. Mišljenja pojedinih članova se koriguju pod spoljnim pritiscima da bi se prilagodili većinskoj grupi.

Podaci se obično prikupljaju kroz dugoročno posmatranje ponašanja, jezika i interakcije među članovima grupe koji dele kulturu i putem intervjua sa najupućenijim članovima zajednice, koji se nazivaju „ključni informanti“. Istraživači se moraju ograditi. Prikupljanje podataka i analiza odvijaju se istovremeno. Prema Kresvelu (Creswell, 2007), postupak sprovođenja takvog istraživanja obuhvata sledeće korake:

• utvrđivanje da li je etnometodologija najpodesniji nacrt za proučavanje istraživačkog problema (podesna je kada je potrebno opisati kako neka kulturna grupa funkcioniše i istražiti verovanja, jezik, ponašanje i pitanja kao što su moć, otpor i dominacija);
• otkrivanje ili lociranje grupe koja deli kulturu i koja će se proučavati – grupe koja je zajedno duže vreme, toliko da su se njihov zajednički jezik, obrasci ponašanja i stavovi spojili u prepoznatljiv obrazac, ili grupe koja je marginalizovana od strane društva;
• odabir kulturnih tema ili pitanja za proučavanje u vezi sa grupom (kao što su učenje, socijalizacija, spoznaja, dominacija, nejednakost itd.);
• terenski rad/prikupljanje podataka u mestu gde grupa radi i živi, poštujući svakodnevni život pojedinaca na terenu. Za prikupljanje podataka mogu se koristiti posmatranje, intervjui, testovi, ankete, audiovizuelne metode;
• analiza podataka – opis tema koje proizilaze iz grupe i opšta analiza načina na koji grupa funkcioniše i živi;
• obezbeđivanje holističkog kulturnog portreta grupe, koji obuhvata stavove učesnika, kao i stavove istraživača tako da čitalac stiče znanje o grupi koja deli kulturu na osnovu tumačenja i učesnika i istraživača. U njemu se može zalagati za potrebe grupe ili se mogu sugerisati promene koje bi omogućile zadovoljenje tih potreba. Pozorišne produkcije, predstave ili pesme mogu biti neki od krajnjih proizvoda etnometodologije.

Da bi se bavio etnometodologijom, istraživač treba da poseduje znanje o kulturnoj antropologiji i značenju socio-kulturnog sistema. Prikupljanje podataka je opsežno i dugotrajno. Postoji mogućnost da se istraživač stopi sa zajednicom i da neće moći da završi istraživanje. Istraživač treba da vodi računa o svom uticaju na ljude i mesta koja proučava (Creswell, 2007, str. 72).

Pod istorijskim istraživanjem podrazumevaju se otkrivanje, lociranje, evaluacija i sinteza dešavanja iz prošlosti, sa ciljem ne samo da se otkriju događaji iz prošlosti, već i da se događaji iz prošlosti povežu sa sadašnjošću i budućnošću. Prema Lejningeru (Leninger, 1985, str. 109) „Bez prošlosti sadašnjost nema smisla, niti možemo razviti osećaj sebe kao pojedinaca i članova grupa“.

Proces sprovođenja istorijskog istraživanja obuhvata neke tipične korake kao što su: definisanje problema, pregled literature, prikupljanje podataka i analiza. Podaci se obično nalaze u dokumentima, artefaktima i relikvijama, ali se mogu dobiti i putem usmenog izveštavanja. Izvori podataka mogu se pronaći u bibliotekama, arhivima ili u ličnim zbirkama. Izvori istorijskih podataka se dele na primarne i sekundarne izvore, pri čemu prvi pružaju informacije iz prve ruke ili direktne dokaze, a drugi pružaju informacije iz druge ruke. Primarni izvori su: usmene istorije, pisani zapisi, dnevnici, očevici, fotografije i materijalni dokazi. Sekundarni izvori često koriste primarne izvore za analizu teme.

Prikupljeni podaci prolaze kroz dve vrste evaluacije – eksternu i internu kritiku. Eksterna kritika se bavi verodostojnošću podataka (validnost), dok interna kritika ispituje tačnost podataka (pouzdanost) i prati eksternu kritiku. Internu kritiku je teže sprovesti jer se prilikom ocenjivanja materijala u dokumentu i utvrđivanja da li je materijal tačan moraju uzeti u obzir i motivi i moguća pristrasnost autora.

Baxter, P, & Jack, S. (2008) Qualitative case study methodology: Study design and implementation for novice researchers. The Qualitative Report, 13, 544–559.

Bradbury, H. (2015). Introduction: How to Situate an Define Action Research. In H. Bradbury (Ed.), The Sage Handbook of Action Research (3rd ed.). London: Sage Publications.

Connolly, M., & Clandinin, D. J. (1990). Stories of experience and narrative inquiry. Educational Researcher, 19, 2–14.

Creswell, J. W. (2007). Qualitative inquiry and research design: Choosing among five approaches. Thousand Oaks, CA: Sage.

Creswell, J. W., Hanson, W. E., Clark Plano, V. L. (2007). Qualitative research designs. The Counselling  Psychologist, 35(2), 236–264.

Creswell, J. W., & Miller, D. L. (2000). Determining validity in qualitative inquiry. Theory into Practice, 39, 124–130.

Czarniawska, B. (2004). Narratives in social science research. Thousand Oaks, CA: Sage.

Dörnyei, Z. (2007). Research Methods in Applied Linguistics. Oxford: Oxford University Press.

Field, P. A., & Morse, J. M. (1985). Nursing research: The application of qualitative approaches. Rockville, MD: Aspen.

Leedy, P. D., & Ormrod, J. E. (2005). Practical research: Planning and design. Upper Saddle River.

Leininger, M. M. (1985). Ethnography and ethnonursing: Models and modes of qualitative data analysis. In M. M. Leininger (Ed.), Qualitative research methods in nursing (pp. 33–72). Grune& Stratton.

Moustakas, C. E. (1994). Phenomenological research methods. Sage Publications, Inc.

Pečujlić, M., & Milić, V. (1995). Metodologija društvenih nauka. Grafika.

Plummer, K. (1983). Documents of Life An Introduction to the Problems and Literature of a Humanistic Method. London Unwin Hyman.

Ristić, Ž. (2016). Objedinjavanje kvantitativnih i kvalitativnih istraživanja. Evropski centar za mir i razvoj (ECPD), Univerzitet za mir Ujedinjenih nacija.

Stake, R. (1995). The art of case study research. Thousand Oaks, CA: Sage. 

Stringer, E. (1999). Action Research (2nd ed.). SAGE Publications, Thousand Oaks.

Yin, R. K. (2003). Case Study Research Design and Methods (3rd ed.). Sage, Thousand Oaks.