Studija slučaja

Studija slučaja je uobičajen nacrt za sprovođenje kvalitativnog istraživanja (Stake, 1995). Studija slučaja se definiše kao sistematično zaokruživanje celine na osnovu jedinstvenosti karaktera, bez obzira na to da li se radi o pojavi, procesu, odnosima, pojedincu, grupi ljudi ili čak čitavom društvu. Fokusira se na problem, sa odabranim slučajem koji pruža uvid u problem, i to je ono što ga razlikuje od narativnog istraživanja, posebno kada je pojedinac odabran kao slučaj – fokus nije na pojedincu i njegovim pričama, već na problemu, pri čemu je pojedinačan slučaj odabran da pomogne u razumevanju problema (Creswell, 2007, str. 245). Studije slučaja omogućavaju razumevanje složenih društvenih pojava pošto dozvoljavaju istraživačima da zadrže holističke i značajne karakteristike događaja iz stvarnog života, jer je obezbeđen detaljan opis slučaja i postavljanje slučaja u kontekstualne uslove, a prezentacija ne mora biti hronološka (Yin, 2003). To je proučavanje pitanja koje se istražuje kroz jedan ili više slučajeva u okviru zaokruženog sistema i pruža dubinsko razumevanje slučaja, uvažavajući kontekstualne uslove i oslanjajući se na više izvora podataka (Creswell, 2007, str. 73).

Studija slučaja predstavlja analitički metod za proučavanje konkretne realne situacije ili zamišljenog scenarija. Pripada grupi relativno mladih istraživačkih nacrta i pored toga što se za gotovo sve prirodne nauke može reći da su „studirale slučajeve“. Ovaj nacrt se pojavio veoma rano u istorijskoj nauci, gde su se pojedini događaji ili društva tretirali kao slučajevi, dok se u ostalim društvenim naukama pojavio nešto kasnije. Najkasnije se počinje primenjivati u psihologiji i psihijatriji kao izučavanje pojedinih bolesti i njihovih manifestacija.

Predmet studije slučaja može biti sve ono što se da zaokružiti u jedinstvenu celinu sa svojim realnim osobinama. To može biti pojedinac, porodica, naselje, radna organizacija itd. Kao takva, zaokružena celina, slučaj se proučava tokom vremena koristeći više izvora informacija (upitnici, posmatranje, intervjui, dokumenti, izveštaji) kako bi se otkrile njegove karakteristike i saznalo više o nepoznatoj ili slabo shvaćenoj situaciji (Leedi & Ormrod, 2005). Dakle, studije slučaja se obično smatraju kvalitativnim istraživanjem jer jedan slučaj ne može biti reprezentativan za populaciju, iako često koriste instrumente za prikupljanje kvantitativnih podataka kao što su upitnici (Dorniei, 2007, str. 152). Prema ovom autoru, studija slučaja čak i nije poseban nacrt, već metoda prikupljanja i organizovanja podataka u cilju maksimalnog razumevanja jedinstvenog karaktera društvenog bića ili predmeta koji se proučava.

Složenost studije slučaja zapaža se već u teorijskom i operacionalnom definisanju relevantnih svojstava i odnosa proučavanog slučaja, a posebno sa stanovišta očuvanja njegove celovitosti i smisaonih karakteristika realnih odnosa. Kada se slučaj javlja u obliku procesa ili odnosa posebno je teško definisati početnu i krajnju tačku slučaja, njegov relevantni kontekst, njegovo prostorno i vremensko omeđivanje. Ovde značajnu ulogu imaju pretpostavke kao bitan elemenat istraživačkog plana. Njima se početna pitanja i ciljevi proučavanja povezuju sa relevantnim podacima i rezultatima koji se kasnije dobiju. Dešava se da se u istraživanje mora krenuti od neposrednog iskustva, pa se zatim otkrivaju empirijske pravilnosti, a pojmovni okvir nastaje iz samog toka istraživanja u vidu pretpostavki. U ovom procesu važnu ulogu ima prethodno iskustvo istraživača i njegova kreativnost, jer se teorija ne može izvesti iz posmatranja i uopštavanja samo pomoću indukcije. Stvaranje teorije je stvaralački čin, nešto što prevazilazi „čistu“ evidentiranje, što je slično kreativnom zahvatu.

Prema pojedinim autorima postoje četiri karkteristična svojstva studije slučaja:

• podaci moraju biti raznovrsni i imati demografski, ekonomski, politički, kulturni i istorijski karakter;
• podaci moraju biti sveobuhvatni i otkriti najznačajnije osobine slučaja koji se proučava;
• tip slučaja se stvara na osnovu preciznih kriterijuma;
• obuhvatanje vremenske dimenzije podataka koja je značajna za razvoj slučaja (Pečujlić & Milić, 1995, str. 130).

Korišćenje podataka iz različitih izvora povećava saznajnu vrednost rezultata i doprinosi pouzdanosti cele studije (Yin, 2003). Zato se već u istraživačkom nacrtu predviđaju oni izvori koji se na osnovu ciljeva istraživanja smatraju relevantnim (biografija, dnevnik, životna istorija, podaci dobijeni posmatranjem, neformalni intervju). Na ovaj način, podaci se međusobno dopunjuju, postepeno se uočavaju određene pravilnosti, teorijske pretpostavke se ispunjavaju konkretnim sadržajem, formiraju se nove pretpostavke koje okružuju centralnu temu (Baxter & Jack, 2008, str. 554).

U slučaju da su obaveštenja iz više izvora međusobno suprotstavljena, postavlja se zahtev za dodatnom evidencijom. Više izvora evidencije pruža više mera za istu pojavu. Kada su u pitanju izvori podataka za izvođenje studije slučaja, možemo ih podeliti:

• prema načinu uređenja, na formalne i neformalne;
• prema razlozima nastanka, na nastale u vezi sa istraživanjem i nastale samostalno, ali upotrebljene za istraživanje.

Formalni izvori su oni koji su proizvedeni od strane zvaničnih institucija i ustanova, a najznačajniji su oni koje stvara država na svim nivoima. Neformalne izvore stvaraju ljudi i među njima se izdvajaju razne vrste ličnih dokumenata, zapisi, pisma, beleške, dnevnici itd. Ova vrsta izvora podrazumeva sve što se odnosi na život pojedinaca u nekoj celini koja predstavlja slučaj, a može se koristiti za proučavanje.

Izvori nastali u vezi sa istraživanjem su naručeni, naučno usmereni i mogu biti institucionalnog porekla, ali preoblikovani za istraživanje. Izvori koji su nastali samostalno podudaraju se sa formalnim i neformalnim izvorima podataka.

U istraživanju u kome se koristi metod slučaja najvažniji je dobar plan istraživanja, u kome se veoma temeljno stvara „slučaj“, određuje njegova suština, vrši se kategorizacija posmatranog, definišu se vrsta i obim građe koja ulazi u istraživanje, stvara se protokol. Uspeh metoda slučaja zavisi od plana, odnosno protokola istraživanja (Pečujlić & Milić, 1995, p. 130).

Za istraživače bliskost koju studija slučaja ostvaruje sa stvarnim životnim situacijama, kao i bogatstvo detalja, važni su iz dva razloga: prvo, važno je da se stekne višestruko iznijansirana slika društvene stvarnosti i ljudskog ponašanja, koji postoje jedino kao takvi; drugo, proučavanje pojedinačnih slučajeva važno je i za sopstveni proces učenja istraživača, odnosno za razvijanje veština za sprovođenje dobrog istraživanja.

Velika distanca u odnosu na predmet istraživanja, takozvana visoko poželjna objektivnost, kao i nedostatak povratne informacije od strane učesnika u istraživanju, može lako dovesti do izvođenja ritualnih akademskih istraživanja, u kojima efekti i dobit od istraživanja postaju nejasni i ne mogu se ispitati. Kao istraživački pristup, studija slučaja može biti efikasno sredstvo protiv ovakvih tendencija (Ševkušić, 2008, str. 254).

Studije slučaja se razlikuju po tome šta se istražuje, pa ih delimo na:

• one koje se odnose na formalne ustanove (zvanične) – ovaj proces je zasnovan na uređenim odnosima, gde je celina koja se izdvaja kao slučaj uvek deo šireg društva. Tako se unutar takvog društva jasno određuju granice slučaja i on može biti objektivan.
• one koje se odnose na neformalne organizacije (nezvanične) – najčešće se radi o društvenim grupama čije su granice nedovoljno određene i zbog toga se posebna pažnja obraća na utvrđivanje kriterijuma za određivanje šta je to što čini slučaj.

Takođe, razlikuju se u zavisnosti od načina na koji nastaje slučaj:

• spontano nastale – zasnivaju se na slučaju koji je nastao sam od sebe. Za istraživanje je zanimljiv jer ima društveni značaj. Najčešće su to različite vrste incidenata.
• namerno postavljene – namerno postavljene ili izazvane slučajeve stvara nauka kako bi, prema svojim potrebama, proučila neki problem koji je za nju važan.

Postoji još jedna podela, a to je prema broju slučajeva:

• ispitivanje pojedinačnog slučaja i
• ispitivanje višestrukog slučaja.

Primena metoda jednog slučaja, prema mišljenju većine autora, adekvatna je za sledeće situacije:

• kada se želi utvrditi ekstremni ili jedinstveni karakter proučavane pojave;
• kada se istražuje pojava koja do tada nije bila predmet naučnog istraživanja i u tom kontekstu metod jednog slučaja pomaže da se dođe do otkrića, a karakter otkrića može imati i samo opisivanje te pojave;
• kada proučavanje ima preliminarni karakter, odnosno predstavlja osnovu za dalje istraživanje. To je slučaj kada se pristupa nepoznatim, nedovoljno proučenim ili vrlo složenim pojavama, a cilj je da tako stečena znanja posluže kao osnova za razvijanje plana istraživanja ili za preciziranje već postojećeg plana.

Ispitivanje pojedinačnog slučaja je vrsta nacrta gde je pojedinac, pojava, proces, itd. predmet saznanja i kao takav, pojedinačan slučaj, najbolji je reprezent ovog nacrta. Međutim, pojedinačan slučaj može da preraste u višestruki u situaciji u kojoj se kao slučaj javlja ono što je opšte i zahteva ispitivanje u svim varijacijama (Pečujlić & Milić, 1995, p. 130). Strategija proučavanja višestrukog slučaja se primenjuje u situacijama kada jedna studija obuhvata više od jednog slučaja, pri čemu sledi logiku ponavljanja – novi slučajevi se proučavaju u teorijski precizno određenim uslovima, kao kod višestrukog eksperimenta. Formulisanje planova za obe varijante nacrta ostaje u istom metodološkom okviru. Međutim, primena nacrta višestrukog slučaja zahteva strožu standardizaciju postupka, oštriju selekciju ključnih dimenzija i relevantnih podataka, a manje detalja nego kada je u pitanju samo jedan slučaj. Ovakva varijanta studije slučaja je teža, duže traje, najčešće zahteva više istraživača i primenjuje se kao strategija za jačanje epistemoloških osnova pristupa (Ševkušić, 2008. str. 242).

Prema Kresvelu (Creswell, 2007, str. 76), procedura studije slučaja obuhvata:

• definisanje slučaja unutar ograničenog sistema;
• prikupljanje podataka korišćenjem više izvora informacija kako bi se osiguralo dubinsko razumevanje;
• analiza podataka (holistička analiza čitavog slučaja ili analiza specifičnog aspekta slučaja), koja rezultira detaljnim opisom slučaja;
• fokusiranje na nekoliko ključnih pitanja (tema), ne u svrhu generalizacije, već da bi se razumela složenost slučaja;
• široko tumačenje nalaza i izveštavanje o poukama izvučenim iz slučaja.

U metodološkoj literaturi razmatraju se i različiti načini izlaganja rezultata u okviru završne studije. Najčešće se pominju hronološki i problemski pristup i njihova kombinacija. Pored ovih, pominje se i standardni linearno-analitički pristup, koji počinje teorijskim definisanjem problema, preko metoda, opisa procesa prikupljanja i analize podataka, do izvođenja zaključaka i implikacija koje slede iz njih.

Prednosti studije slučaja proizilaze iz njenih osobina. Nijedan drugi nacrt ne može svestrano da prouči celinu iskustva nekog pojedinca, pojave, organizacije. Ne postoji način na koji može da se sveobuhvatnije prikupi građa o slučaju i da se on u celini ispita. Još jedna od prednosti je dubinski snimak slučaja, koji se čini na osnovu sveobuhvatne građe i dolaženje do suštine koja se sastoji od niza veza i uspostavlja se u okviru celine slučaja. Ovaj nacrt je značajan za proučavanje dinamike slučaja, njegovog razvoja u kome je sadržana priroda društvenih pojava, istorijata kretanja i promena. Izuzetno lako se kombinuje sa ratličitim istraživačkim metodama, jer sama celina postupka i raznovrsne činjenice koje prikupimo podrazumevaju korišćenje drugih istraživačkih postupaka (Pečujlić & Milić, 1995, p. 132).

Kao što ima prednosti, studija slučaja ima i određena ograničenja. Kako ne postoje kriterijumi za određivanje slučaja, već se oni stvaraju za svaki slučaj posebno, mana je pristrasnost nacrta, odnosno samovolja istraživača u određivanju šta će se istraživati kao slučaj. Takođe, u određenoj meri vlada mišljenje da je ovaj nacrt nepouzdan, jer se njegova evidencija i rezultati ne mogu lako uspostaviti, niti se može stvoriti jedinstvena slika iz slučaja.

Takođe, ono što nije dobro je to da istraživanje dugo traje. Dešava se da prođe i više godina, što rezultira time da slučaj nije isti kao što je bio na početku, kada se kretalo sa istraživanjem. Višegodišnja istraživanja iziskuju ogromna ulaganja koja su neophodna u svim fazama, što može biti razlog za izbegavanje ovog nacrta (Pečujlić & Milić, 1995, p. 133).

• Narativna studija naspram fenomenologije: Dok narativna studija izveštava o životu jednog pojedinca, fenomenološka studija opisuje značenje za nekoliko pojedinaca ili njihova proživljena iskustva nekog koncepta ili fenomena. Fenomenolozi se fokusiraju na opisivanje onoga što je zajedničko svim učesnicima dok doživljavaju neki fenomen.
• Fenomenologija naspram utemeljene teorije: Fenomenologija opisuje iskustvo određenog broja pojedinaca, dok je namera nacrta utemeljene teorije da se pomakne dalje od opisa i da generiše ili otkrije teoriju.
• Utemeljena teorija naspram etnometodologije: Iako istraživač koji koristi nacrt utemeljene teorije razvija teoriju ispitivanjem brojnih pojedinaca koji dele isti proces, radnju ili interakciju, malo je verovatno da će učesnici studije biti locirani na istom mestu ili da su u interakciji toliko često da razviju zajedničke obrasce ponašanja, verovanja i jezika. Ovi zajednički obrasci su u fokusu etnometodologije i za to je potrebna čitava kulturna grupa (a ne samo dvadesetak pojedinaca).
• Studija slučaja naspram etnometodologije: Cela grupa koja deli kulturu u etnometodologiji može se smatrati slučajem, ali namera etnometodologije je da se utvrdi kako kultura funkcioniše, a ne da se razume problem koristeći slučaj kao njegovu specifičnu ilustraciju.

Baxter, P, & Jack, S. (2008) Qualitative case study methodology: Study design and implementation for novice researchers. The Qualitative Report, 13, 544–559.

Bradbury, H. (2015). Introduction: How to Situate an Define Action Research. In H. Bradbury (Ed.), The Sage Handbook of Action Research (3rd ed.). London: Sage Publications.

Connolly, M., & Clandinin, D. J. (1990). Stories of experience and narrative inquiry. Educational Researcher, 19, 2–14.

Creswell, J. W. (2007). Qualitative inquiry and research design: Choosing among five approaches. Thousand Oaks, CA: Sage.

Creswell, J. W., Hanson, W. E., Clark Plano, V. L. (2007). Qualitative research designs. The Counselling  Psychologist, 35(2), 236–264.

Creswell, J. W., & Miller, D. L. (2000). Determining validity in qualitative inquiry. Theory into Practice, 39, 124–130.

Czarniawska, B. (2004). Narratives in social science research. Thousand Oaks, CA: Sage.

Dörnyei, Z. (2007). Research Methods in Applied Linguistics. Oxford: Oxford University Press.

Field, P. A., & Morse, J. M. (1985). Nursing research: The application of qualitative approaches. Rockville, MD: Aspen.

Leedy, P. D., & Ormrod, J. E. (2005). Practical research: Planning and design. Upper Saddle River.

Leininger, M. M. (1985). Ethnography and ethnonursing: Models and modes of qualitative data analysis. In M. M. Leininger (Ed.), Qualitative research methods in nursing (pp. 33–72). Grune& Stratton.

Moustakas, C. E. (1994). Phenomenological research methods. Sage Publications, Inc.

Pečujlić, M., & Milić, V. (1995). Metodologija društvenih nauka. Grafika.

Plummer, K. (1983). Documents of Life An Introduction to the Problems and Literature of a Humanistic Method. London Unwin Hyman.

Ristić, Ž. (2016). Objedinjavanje kvantitativnih i kvalitativnih istraživanja. Evropski centar za mir i razvoj (ECPD), Univerzitet za mir Ujedinjenih nacija.

Stake, R. (1995). The art of case study research. Thousand Oaks, CA: Sage. 

Stringer, E. (1999). Action Research (2nd ed.). SAGE Publications, Thousand Oaks.

Yin, R. K. (2003). Case Study Research Design and Methods (3rd ed.). Sage, Thousand Oaks.