Metoda je put, način dolaska do istine. Često se naučna metoda izjednačava sa suštinom nauke. Metodologija nauke određuje logička, tehnička, organizaciona i strateška pravila pomoću kojih dolazimo do određenih saznanja. Takođe, metodologija nauke pokazuje kako se radi, ali i kako treba da se radi da bi se došlo do naučnih otkrića. Sa druge strane, o metodama možemo govoriti sa dva stanovišta kroz koja, u samom istraživanju, odvajamo suštinsko od tehničkog:
- opšta metoda kao strategija naučnog istraživanja i
- istraživačka metoda kao taktika, odnosno tehnika istraživanja.
Metodom možemo smatrati i način na koji u određenoj nauci dolazimo do saznanja o predmetu koji ona proučava. Predmet proučavanja se u jednoj nauci određuje njena metoda. Primer je ljudsko telo. Fizika ga proučava kroz kretanje fizičkog tela, biologija kroz funkcionisanje živog tela, psihologija kroz svesno ponašanje, sociologija utvrđuje kako se ovo ponašanje povezuje sa ponašanjem drugog čoveka u društvenu pojavu. Međutim, i kada odredimo metodu još uvek ne znamo u čemu se ona sastoji, što dovodi do pojave različitih shvatanja pojma naučne metode. U principu, suština metode je u tome da se na osnovu postojećeg znanja o predmetu proučavanja u određenoj nauci dolazi do potpunijeg znanja, odnosno saznanja (Pečujlić, 1982, str. 176).
Metoda u najširem smislu obuhvata tri elementa:
1. postupak dolaska do saznanja;
2. znanje o samom predmetu proučavanja;
3. sredstva pomoću kojih otkrivamo osobine predmeta, što je i cilj naučnog istraživanja (Pečujlić, 1982, str. 176).
Postupak saznanja podrazumeva sve aktivnosti koje su potrebne za sticanje znanja o predmetu istraživanja. Znanje koje imamo o predmetu je najčešće nedovoljno. Tek kasnije u toku istraživanja dopunjuje se prethodno znanje. Sredstva su nešto što je konkretno (postupci i oruđe) i služe za proučavanje predmeta. Vrlo često se pojam metoda odnosi samo na opšta pravila postupka naučnog saznanja, dok se sredstva nazivaju tehnikom istraživanja (Lukić, 1989, str. 48). Metoda, kao istraživačka praksa neke nauke, uvek zavisi od njenog sadržaja i zbog toga se ne može odrediti samo opštim logičkim načelima i korišćenim tehničkim sredstvima. Različite nauke primenjuju ista tehnička sredstva u svojim istraživanjima, ali ne i iste metode, baš zbog različitog predmeta proučavanja, koji zahteva različit pristup stvarnosti. Prema tome, osobenost metoda neke nauke možemo odrediti samo ako u obzir uzmemo osnovne ciljeve njenih istraživanja. Savremeni metodološki prakticizam sasvim je zapostavio sadržinsko određivanje sociološkog metoda i nastoji da sam termin sociološki metod zameni izrazom društvena istraživanja (Milić, 1996, str. 233).
Napredak u sociološkoj metodologiji uglavnom se sastoji u usavršavanju i pronalaženju novih metoda prikupljanja činjenica, što je dovelo do povećanja egzaktnosti sociologije i izgrađivanja njene naučne strane, koja se može takmičiti sa prirodnim naukama. Ovakav nagli razvoj metoda ima i svoju lošu stranu. Većina sociologa počela je da zazire od naučnog objašnjenja činjenica baš iz razloga što do njega ne može da se dođe egzaktnim metodama, koje se koriste za prikupljanje činjenica. Tako se ostaje bez ijednog vrednijeg naučnog zaključka. Ono što je važno u savremenom metodu prikupljanja činjenica jeste ekipni rad na prikupljanju, jer su društvene pojave sve složenije i nije moguće da jedan naučnik sve adekvatno zapazi i prikupi. Za ovakav rad potreban je tačno određen, detaljan i strog plan rada, koji se naročito primenjuje kada se ispituje neka šira društvena celina u svim vidovima njenog društvenog ispoljavanja. Takav slučaj imamo prilikom ispitivanja pojedinih naselja, klasa, slojeva (Pečujlić, 1982).
Metode prikupljanja činjenica ili posmatranje u širem smislu podeljene su u šest osnovnih vrsta:
Kod metoda saznanja razlikujemo:
Opšte metode se manje ili više upotrebljavaju u svim naukama. To su opšta konkretna dijalektička metoda, metoda modelovanja, statistička metoda i aksiomatska metoda. Pored opštih, izdvaja se i niz fundamentalnih posebnih naučnih metoda, kao što su analiza i sinteza, klasifikacija i generalizacija, indukcija i dedukcija, kao i osnovni naučni postupci i saznajni procesi: definisanje pojmova, postavljanje hipoteza, dokazivanje stavova, proveravanje naučnog saznanja (Šešić, 1979, str. 7).
